بر اساس خطبهی پیامبر گرامی اسلام در آخرین جمعه ماه شعبان، ماه رمضان، مناسبترین ماه برای دعا، نماز، قرائت قرآن، صدقه، صله رحم و همچنین ادای فرائض و روزه گرفتن است.
برای ماه مبارک رمضان، اعمال و اذکار خاصی نیز در نظر گرفته شده است. از جمله دستورات مرحوم قاضی در مورد ماه مبارک رمضان، که در کتاب مهر تابناک، اثر علامه سید محمد حسین حسینی طهرانی و به کوشش پسر ایشان، آیت الله سید محسن طهرانی به چاپ رسیده است. در کنار تمامی این اعمال و امورات خاص همچون به جا آوردن نافلهها، قرائت قرآن در هر روز، پرهیز از گناهان و غیره، عملی که اصلی ترین مشخصهی ماه رمضان است، روزه گرفتن میباشد. اما روزه در ماه رمضان به چند نوع تقسیم میشود و چگونه میتوان از آن نهایت بره را برد؟
برای دریافت پاسخ چنین سوالی، در ادامه همراه باشید با 7 امر ضروری برای رسیدن به هدف نهایی روزه گرفتن که برگرفته از کتاب انوارالملکوت، اثر علامه سید محمد حسین حسینی طهرانی، است.
انواع روزه در ماه مبارک رمضان و سایر ماهها
علامه طهرانی، در این مطلب، با توجه به آیه 173 سوره بقره، چنین عرض میکند که هدف نهایی از روزه گرفتن رسیدن به تقوای الهی است. و برای رسیدن به این هدف، باید اعمال خاصی را رعایت کرده و از اموراتی نیز دوری کند. به همین علت، علمای علم اخلاق، مثل حجّة الاسلام غزالی و مرحوم مولی محسن فیض کاشانی روزه را به سه قسمت تقسیم نموده اند: روزهی عام، روزهی خاص، و روزهی خاص الخاص.
روزهی عام در ماه مبارک رمضان و سایر ماهها
این روزه، همان جلوگیری از صرف غذا و دوری از شهوات در ایام روزه و ماه رمضان است که در کتب مختلف علمی در مورد آن مطالب فراوانی آمده است.
روزهی خاص در ماه مبارک رمضان و سایر ماهها
یعنی روزهای که شخص روزه دار، گوش، چشم، زبان، دست، پا و سایر اعضا و جوارح بدن خود را از گناهان و هرچه مورد رضای خداوند متعال نیست حفظ کند و به آنها مبتلا نشود.حتی روزه دار باید چشم و گوش و زبان خود را از مکروهات نیز نگاه دارد؛ چراکه طبق روایتی که از حضرت صادق علیه السّلام روایت شده است که الصَّومُ جُنَّةٌ، باید روزه یک سِپَری باشد از تمام گناهان، و طبق آیهی مبارکه باید روح و حقیقت روزه او را به مقام تقوی رهبری کند.
اما برای رسیدن به این مقام و جایگاه، شخص روزهدار باید چه اموراتی را رعایت کند و چه شرایطی را پشت سر بگذارد:
- چشم پوشیدن و نگهداری آن از رها شدن آن بسوی هر چه مذموم و مکروه است. چون چشم که بیفتد به امر مذمومی، بدنبال او دل حرکت میکند و در آن افق گناه میایستد؛ پس برای نگاهداری دل باید چشم را از محرّمات نگهداری نمود.
- نگاهداشتن زبان از هر چه گفتنش شایسته نیست؛ مانند دروغ، غیبت، نمّامی، فحش، سبّ، جفا و تعدّی در گفتار، خودنمائی، مجادله و بطور کلّی هرزهگوئی یا سخنان بیهوده و لغو گفتن و یاوهسرائی نمودن.
- نگاهداشتن گوش از هر چه شنیدن آن برای انسان حرام و مکروه شمرده شده، و حتی شنیدن چیزهای مباحی که بر انسان نفعی ندارد. حضرت أمیرالمؤمنین علیه السّلام در نهج البلاغة به همّام دربارۀ صفات متّقین میفرماید:
و این جماعت گوشهای خود را فقط در خدمت علومی که نافع است بکار گرفتهاند (یعنی به هر سخن بیهوده و لَغْوی گوش فرا نمیدهند)
- نگاهداشتن سایر اعضاء بدن از گناه؛ مانند دست، پا، پوست و موی بدن. زیرا حقیقتی که در دل یک گناه است از دید ما پنهان است، و این یعنی گناه، دل را سیاه و از عالم نور به ظلمت و از خلوص به نفاق و از طهارت به قذارت و از حیات به موت و از توحید به تفرقه و شرک می کشاند؛ و معلوم است که علّت تشریع صیام که همان وصول به تقوی و پیدایش آثار طهارت است با گناه صورت نبندد، و به هر مقدار که شخص روزه دار گناه کند به همان مقدار اثر روزه اش ضعیف، و به هر مقدار خود را از گناه دور کند اثر روزه در او قوی خواهد بود. بنابراین باید تمام اعضاء و جوارح را از کردار ناپسندیده بازداشت، و راه جولان آنها در هوای نفس که مرتع شیطان است را مسدود ساخت.
- کفّ بطن از غذای حرام و مشتبه در وقت افطار و سحر و در طول شب؛ زیرا کفّ بطن از غذای حلال در طول روز و خوردن حرام در شب چه فائدهای دارد؟ مثال چنین شخصی مثال کسی است که خانهای بنا میکند ولی شهری را خراب مینماید؛ چون در غذای حلال زیادهروی و افراط غلط است، و غذای حرام مطلقا ولو ذرّهای باشد حرام. غذای حلال برای بدن حکم دوا دارد، و غذای حرام حکم سمّ قاتل. چنانچه دوا را زیاد استعمال کنیم ضرر دارد، ولی سمّ مهلک نه زیادی او بلکه اصلش مهلک است. بنابراین کسی که در روز از غذای حلال اجتناب میکند و شب غذای مشتبه یا حرام میخورد مانند کسیست که از زیادی دوا اجتناب نموده، و بعوض سمّ قاتل خورده است؛ از ضرری پیشگیری نموده و خود را یک مرتبه در ضرر شدیدتر افکنده است.
- از زیاده خوردن در وقت افطار خودداری کند و شکم خود را پُر نگرداند. همانطور که در بحارالأنوار، ج1، ص 226، حدیث عنوان بصری امام صادق آمده است که پیامبر فرمود: انسان هیچ ظرفی را انباشته ننمود که بدتر از شکم او باشد. پس اگر چارهای از خوردن غذا نیست، باید یک سوّم آنرا به غذا و یک سوّم را به نوشیدنیها و یک سوّم آن را به تنفس اختصاص دهد.
آنچه بین بعضی از مترفّهین مشهود است که برای ماه رمضان خود غذاهای لذیذتری آماده می کنند، و در شب مجالسی تشکیل می دهند و بخورد و خوراکهای متنوّع مشغول می شوند، و چه بسا در شبهای رمضان بیشتر از ماههای دیگر غذا می خورند، برای آنها این چنین روزه اثر واقعی نخواهد داشت. بلکه یکی از آداب روزه آنست که شخص روزه دار در روز زیاد نخوابد تا خوب گرسنگی و تشنگی را درک کند و ضعف قوای حیوانی را بفهمد، و هر شب که بگذرد قدری از این صفتهای قوای حیوانی به روی هم متراکم گردد تا نشاط روحی او بحدّ کمال، و خفّت قوای بهیمیّت او بحدّ نازل منتهی شود؛ در این حال ممکنست در اواخر ماه مبارک رمضان به شرف لیلة القدر مشرّف گردد. چون لیلة القدر شبی است که در آن انوار ملکوت الهی بر عبد منکشف گردد؛ لذا برای کسی که می خواهد از این بهرۀ عظمای الهی نصیبی وافر بردارد باید هر شب نیز مقداری را به نماز و ذکر بگذراند.
- آنکه دل بعد از افطار مضطرب و معلّق بین خوف و رجا باشد، و مبادا او را عُجب و خودپسندی فراگیرد؛ چون از کجا می داند که آیا روزهی او قبول شده و از مقرّبین درگاه خداست، یا ردّ شده و جزء مطرودین است. و بطور کلّی همیشه باید در بعد از عبادتی که از انسان سر میزند انسان فقط امید به رحمت او داشته باشد، نه آنکه پشتگرم به عملی که نموده است بوده باشد.
روزهی خاص الخاص در ماه مبارک رمضان
روزهی خاصّ الخاص، روزهی مقرّبین درگاه خداست.
در مصباح الشریعه، ص 135 و 136 آمده است که امام صادق فرمودند: که پیامبر فرمود: «خدای متعال می گوید: روزه اختصاص به من دارد و من خود پاداش آن را خواهم داد و یا اینکه من خود پاداش آن خواهم بود.» و روزه می میراند خواهشها و امیال شهوانی و حیوانی نفس را، و موجب پاکیزگی قلب و روان و طهارت اعضاء و جوارح، و اصلاح ظاهر و باطن آدمی، و سپاس بر نعمتهای الهی ، و نیکی و مساعدت به فقرا و زیادت تضرّع و انابه و خشوع و گریه و تمسّک به ریسمان عنایت حق، خواهد شد.